به گزارش خبرنگار مهر، رئیس طرح دکتر غلامرضا اعوانی، ناظر طرح دکتر مهدی محقق و شورای علمی طرح دکتر غلامرضا اعوانی، دکتر نجفقلی حبیبی، آیت الله سید حسن سعادت مصطفوی، دکتر محسن کدیور، دکتر مهدی محقق، دکتر سید مصطفی محقق‌داماد و دکتر سید ضیاء موحد هستند. مدیر اجرایی این طرح نیز دکتر سید حسین موسویان است و زمان اجرای طرح شش سال است که از تیر 1386 آغاز شده است.
ابوعلیسینا یکی از نوابغ عالم، بزرگترین حکیم مشاء و از دانشمندان طراز اوّل ایران و اسلام است که علی‌رغم گذشت ده قرن از وفات او، هنوز آثار فلسفی وی، در زمرة کتاب‌های درسی مراتب عالی منطق و فلسفه در حوزه‌های علمیه و دانشگاهها به‌شمار می‌رود و استناد به آراء و اقوال او در معضلات فلسفی، سنّت رایج کتب و مباحثات عقلی محسوب می‌شود. وی زبردست‌ترین فیلسوف مشائی و صاحب ابتکارات و تقریرات نو و آثار منحصر به فردی است که در فلسفة یونانی سابقه نداشته است. با وجود عظمت دو روش فلسفی دیگر در جهان اسلام، یعنی حکمت اشراق سهروردی و حکمت متعالیة ملاصدرای شیرازی، هنوز فلسفة سینوی بر اهمیت و جایگاه خود باقی است.
آثار مسلم ابن‌سینا و نیز آثاری که نسبت آنها به شیخ محتمل است مجموعاً 131 تألیف را در برمی‌گیرد که با وجود برگزاری هزارة وفات وی در ایران و انتشار بخشی از آثار او به این مناسبت در ایران و مصر، متأسفانه هنوز یک چهارم از آنها به طبع نرسیده است. با آن که آثار اصلی شیخ منتشر شده است، اما دقت در آنها نشان می‌دهد که بیشتر آنها نیازمند تصحیح دقیق و تتبعی دوباره است تا آنجا که برخی از رسائل چاپ شده، از نسخ خطّی به مراتب اشتباهات بیشتری دارند. در تحقیق و تصحیح آثار شیخ‌الرئیس، متأسفانه ایرانیان سهم اصلی را ندارند و محققان مصری در این عرصه پیشتازند ولی به جهت عدم وقوف به مبادی و دقایق فلسفه اسلامی، اغلاطی که گاه فاحش است در آنها دیده می‌شود. به هر حال اهمیت مؤلفان ابن‌سینا، انتشار مجموعة آثار وی مخصوصاً در حکمت و فلسفه را با تصحیح انتقادی و روش علمی ضروری می‌سازد؛ امری که طالبان و تشنگان حکمت اسلامی همواره آرزوی آن را در سر می‌پرورانند و بدون شک تحقق آن، یعنی ارائه روشمند آثار اصیل دانشمندان طراز اول به‌عنوان ذخایر ملّی بلکه بشری، گامی استوار و قدمی بلند در راه تکیه بر فرهنگ خودی خواهد بود.
عرضه و ارائه مجموعة آثار حکمی و فلسفی ابوعلیسینا با روش‌های علمی جدید به‌منظور احیای میراث گذشتگان و تسهیل در امر دستیابی محققان و پژوهشگران ایرانی و خارجی به سرچشمه‌های تفکر اسلامی ایران و منابع و خزاین ارزشمند حکمت و فلسفة اسلامی با عنایت به تأثیر انکارناپذیر شکوفایی و حیات حکمی و فلسفی در رشد و توسعة کلیة شاخه‌های علوم‌انسانی هدف از اجرای این طرح است. با توجه به این نکته که در حال حاضر هیچ‌یک از آثار چاپ شده، جز در موارد اندک، از موازین علمی و استانداردهای بین‌المللی موجود در تصحیح متون، برخوردار نیستند.
زمینه‌های استفاده و کاربرد نتایج:
1ـ عرضه منابع اصلی فلسفة ابن‌سینا در شکل متون تنقیح و تصحیح شده به شیوة علمیـ انتقادی به جای متون مغلوط کنونی.
2ـ استفاده محققان و استادان داخلی و خارجی در تحقیق و تدریس از متون تصحیح شده به شیوة علمیـ انتقادی.
3ـ ترویج فرهنگ تصحیح متون فلسفی و منابع اصیل
4ـ تربیت نسل جوان (دانشجوی دکتری) برای فن تصحیح متون و آموزش روش علمی تصحیح به آنها
5ـ تهیّه فهرست کامل نسخه‌های خطی و مصنفات ابن‌سینا
روش کار:
تهیة قدیمی‌ترین و صحیح‌ترین نسخ خطی آثار حکمی و فلسفی ابوعلیسینا و اقدام به تصحیح علمی و انتقادی آنها توسط کارشناسان متخصص در فلسفة مشاء با عنایت به اعم آثار و آرای حکمی و فلسفی وی و حوزة وسیع دانش وی و نظریات علمی رایج در زمان او و کیفیت مواجهة علمی او با این نظریات.
سابقة انجام طرح در ایران و سایر کشورها:
در ایران، متأسفانه نه تنها تلاش بایسته و در خور شأن شیخ‌الرئیس به‌منظور تصحیح و نشر علمی آثار حکمی و فلسفی او صورت نگرفته است، بلکه حتی در مجموعة کتاب‌شناختی این حکیم عالیقدر نیز در قرن اخیر افرادی چون «عثمان ارگین» و «جورج شحاته قنواتی» بر محققان ایرانی پیشی گرفته‌اند، هر چند جامع‌ترین و دقیق‌ترین فهرست مصنفات بوعلی به برکت تلاش «مرحوم دکتر یحیی مهدوی» فراهم آمده است.
یادآور می‌شود با وجود برگزاری هزارة وفات ابن‌سینا در ایران و انتشار بخشی از اهم آثار وی به این مناسبت در ایران و مصر، هنوز تمامی آثار حکمی و فلسفی وی به چاپ نرسیده است و در میان آثار مطبوع وی نیز بیشتر آنها به تصحیح دقیق و تتبع جدید نیاز دارد، چرا که اشتباهات برخی از رسائل مطبوع به مراتب از نسخ خطی بیشتر است.
بدیهی است در این طرح از مزایای تحقیقات قبلی در این عرصه استفاده خواهد شد و در جهت رفع کاستی و نقایص و معایب آنها اقدام به‌عمل خواهد آمد.
مرحله اول طرح: در هفت ماه اول انجام این طرح موارد ذیل به تصویب شورای علمی طرح رسیده و اجرا شده است.:
1. کتابشناسی جامع آثار ابن سینا. در ادامه و تکمیل کار بروکلمن، ارگین، قنواتی و مهدوی، مشخصات کلیه نسخ خطی آثار ابن‌سینا در ایران (استخراج شده از بیش از سیصد جلد فهرست نسخ خطی کتابخانه ها در ایران) به ترتیب تاریخ کتابت به همراه معرفی کلیه آثار منتشر شده ابن سینا در اقصی نقاط جهان به اطلاعات چهار تحقیق قبل افزوده شد. این تحقیق بنیادی زیر نظر دکتر محسن کدیور در شرف پایان است. در این پژوهش کلیه آثار مرتبط با مصنفات ابن‌سینا اعم از شرح، حاشیه و تعلیقه، ترجمه و نظم در دو سطح نسخ خطی و آثار منتشر شده به کلیه زبانها معرفی شده‌اند. در این تحقیق در شناخت آثار واقعی ابن سینا مجموعه آثار منتسب به وی به پنج دسته تقسیم شده‌اند: (1) آثار مسلم الانتساب، (2) آثار محتمل الانتساب، (3) آثار غیر محرز الانتساب، (4) آثار منحول و (5) آثار مفقود. هر دسته نیز به دوازده بخش موضوعی تقسیم شده‌اند: دائرة المعارفها، منطق، ریاضیات، طبیعیات، علم‌النفس، الهیات، عرفان، حکمت عملی، تفسیر و حدیث، لغت، مکاتبات و مراسلات، طب. براساس دستاوردهای این تحقیق آثار مسلم الانتساب ابن‌سینا کمتر از یکصد اثر است. از نتایج این تحقیق به‌لحاظ کمی افزایش نسخ خطی شناخته شده آثار ابن‌سینا به بالغ بر سه هزار و پانصد (بیش از پنج برابر تحقیق زنده یاد دکتر مهدوی) و افزایش آثار منتشره به بیش از چهار برابر و معرفی آثار مرتبط با مصنفات ابن‌سینا به سه برابر (در مقایسه با کار قنواتی)؛ و به لحاظ کیفی ازدیاد وسواس علمی در انتساب آثار به ابن سینا و ارائه ضوابط مطمئن در انتساب، معرفی نسخ اقدم هر اثر، تنظیم شناسنامة هر اثر شامل پیگیری رد هر اثر در دیگر آثار ابن‌سینا و نیز در آثار دیگر فلاسفه بوی‍‍ژه تا قرن هفتم، طبقه‌بندی موضوعی آثار، و نیز ارزیابی اجمالی آثار منتشره قابل ذکر است. این تحقیق حاوی نمایه‌های متعدد و گزارش تحقیق به زبانهای عربی و انگلیسی است و در کلان طرح ابن سینا در حکم مادر دیگر پژوهشهاست.
2. تحلیل، تحقیق و تصحیح انتقادی رسالة سیرة شیخ الرئیس (سرگذشت) که با بخش خودنوشت ابن سینا آغاز می شود و با قلم ابوعبید جوزجانی ادامه می‌یابد و مهمترین منبع شناسائی آثار ابن‌سینا ست. این رساله براساس قدیمی ترین نسخ آن و با عنایت به تحقیقWilliam E. Gohlman, New York, 1974) ) و نیز گزارش این رساله در کتب بیهقی، قفطی و ابن ابی اصیبعه زیر نظر دکتر محسن کدیور در حال انجام است.
3. تحلیل، تحقیق و تصحیح انتقادی کتاب تعلیقات، تعلیقات یکی از آثار مهمّ ابن‌سینا (شامل تعلیقات فارابی) و دانشنامه‌ای فراهم‌آمده از تعلیق‌هایی کوتاه تا بلند و گوناگون در منطق، طبیعیّات و الهیّات، به‌روایت (تقریر/ تدوین؟) بهمنیار است. نسخه‌های خطّی این اثر در سه هیئت موجود است که هیئت سوم با دو هیئت دیگر در ترتیب تعلیق‌ها تفاوت اساسی دارد و تااندازه‌ای برپایه‌ی موضوع و مبحث تنظیم شده است؛ و هیئت نخست نیز تنها در داشتن فهرستی از مطالب تعلیق‌ها به‌قلم لوکری (شاگرد بهمنیار) از هیئت دوم متمایز است.
تصحیح انتقادی این کتاب با بررسی تاریخی‌ـ تطبیقی حدود بیست نسخة خطّی در کتابخانه‌های ایران و استانبول و برپایه‌ی چهار نسخه‌ی برگزیدة معتبر (یک نسخه از هیئت نخست، دو نسخه از هیئت دوم و یک نسخه از هیئت سوم) توسط دکتر سید حسین موسویان انجام پذیرفته و حروفچینی شده است که در مرحلة ویرایش نهایی، مأخذیابی و مقدّمه‌نگاری تحقیقی قرار دارد و به‌زودی آمادة چاپ می‌شود.
پیش از این و برای نخستین‌بار، عبدالرحمان بدوی در سال 1972 میلادی کتاب تعلیقات را با اعتمادی بسیار به یک نسخه در کتابخانة قاهره و عنایتی اندک به نسخه‌ای از کتابخانة پرینستون، به‌دست حروفچین سپرده و به‌چاپ رسانده که در ایران نیز عیناً روگرفت و منتشر شده است (قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق). چاپ بدوی، بدون رعایت ابتدایی‌ترین موازین تصحیح علمی و انتقادی عرضه شده که آکنده از بدخوانی‌های نسخه‌ها و نادرستی‌های صوری و محتوایی است و افزون بر آن، از فهرست‌های فنّی لازم و درخور چنین اثر مهمّی برخوردار نیست. شگفت آنکه دفتر تبلیغات اسلامی بار دیگر در سال 1379 و با اعتماد کامل به چاپ پیشین بدوی و ادّعای گزاف اصلاح نادرستی‌های چاپی آن، به چاپ این کتاب با ظاهری آراسته و حروفچینی جدید پرداخت که بی‌کم‌و‌کاست، اشتباهات بدوی را بر جای نهاده است (اگر بر آن نیفزوده باشد!).
اخیراً نیز حسن مجید العبیدی کتاب تعلیقات را برپایة دو نسخة خطّی در بغداد تصحیح و چاپ کرده است (بغداد، بیت الحکمة، 2002م)، که یکی از آن دو بر هیئت دوم و دیگری بر هیئت سوم و با افتادگی‌هایی در آغاز و انجام بوده و مصحّح تلاش کرده است تا ترتیب موضوعی امّا ناقص هیئت سوم را تکمیل و کتاب تعلیقات را در چهار فصل (باعنوان‌های: علم المنطق، العلم الطبیعىّ، علم النفس، و العلم الإلهىّ) عرضه کند. با اینکه در این چاپ، مصحّح بسیاری از نادرستی‌های چاپ بدوی را زدوده و به تعلیق‌های مشترک با فارابی هم اشاره کرده است، به‌دلیل دردست‌نداشتن نسخه‌های اصیل و نیز به‌کار‌نبستن دقیق ضوابط علمی و فنّی، همچنان کاستی‌ها، بدخوانی‌ها و نادرستی‌هایی در آن دیده می‌شود؛ چنانکه از داشتن مقدّمه‌ی تحلیلی مطالب و فهرست‌های فنّی بایسته و شایستة این کتاب نیز برکنار است.
4. تحلیل، تحقیق و تصحیح انتقادی کتاب المختصرالاوسط فی المنطق از آثار نسبتاً مشروح منطقی ابن‌سینا که تاکنون مطلقاً منتشر نشده، و در سنت منطق نُه بخشی نگاشته شده هر چند تنها پنج بخش از منطق را در بر دارد که با عنوان کتاب از آنها یاد شده است: کتاب{المدخل}، کتاب قاطیغوریاس، کتاب باری ارمینیاس، کتاب آنولوطیقای اولی در دو مقاله و کتاب آنولوطیقای ثانیه در دو مقاله. به لحاظ حجم نیز متوسط بین منطق عیون الحکمة، النجاة و الاشارات از یک سو و منطق شفا از سوی دیگر قرار دارد. تصحیح این کتاب براساس پنج نسخه موجود توسط دکتر محمود یوسف‌ثانی در دست انجام است و در اواخر سال 1387 به پایان خواهد رسید.
5. تحلیل، تحقیق و تصحیح انتقادی رسالة النکت فی المنطق از آثار منطقی کوتاه ابن‌سینا با ویژگی‌های اولویّت و تقدّم بخشیدن به مباحث «تصدیقات» بر مباحث «تصوّرات»؛ دسته‌بندی جامع احکام قوای چهارگانة آدمی در عین ایجاز؛ تعریف متفاوت برای «قضیّه» و دسته‌بندی ابتدایی قضایا به سه دسته‌ی «حملی»، «متّصل» و «منفصل»؛ و مختص دانستن قضایای «شخصی» به قضایای حملی؛ که تاکنون به‌چاپ نرسیده است. (تنها نیمی از آن در حاشیة کتاب شرح الهدایة الأثیریّة ملّاصدرا به‌صورت چاپ سنگی منتشر شده). تصحیح این رساله براساس چهار نسخه‌ی موجود آن توسط دکتر سید حسین موسویان به اتمام رسیده است.
6. تحلیل، تحقیق و تصحیح انتقادی رسالة اقسام الحکمة (اقسام العلوم العقلیة) که عدیل احصاء العلوم فارابی و مهمترین منبع در طبقه‌بندی علوم عقلی از دیدگاه ابن سینا به‌شمار می‌آید براساس چهار نسخه اقدم زیر نظر دکتر محسن کدیور به پایان رسیده است. ابن سینا در این رساله در ده فصل بیش از پنجاه علم عقلی را معرفی و طبقه‌بندی کرده است. رساله اقسام الحکمة که از پنچ قرن قبل به چند زبان زنده اروپائی ترجمه شده برای نخستین‌بار در کشور ابن‌سینا به شیوه مصحح و محقق منتشر می‌شود.
نظر شما