سفره رنگارنگ صنایع دستی لرستان/ اوج هنرآفرینی مردمان لر

به گزارش خبرنگار مهر، پیشینه تاریخی لرستان در بخش صنایع دستی، درخشان است و آن را باید در آثار کشف شده از غار "کلماکره" جستجو کرد.

کلماکره غاریست طبیعی و باستانی در شهرستان پلدختر که زیبایی قابل توجهی دارد. اشیاء به غارت رفته شامل ریتونها، بشقاب ها، پیکرکها و بسیاری از انواع اشیاء بی نظیر است که اکنون در موزه هایی چون لوور، متروپولیتن و بریتیش میوزیوم به نمایش گذاشته شده اند.

تعدادی از اشیاء مربوط به این غار توسط ماموران کشف و در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت و اکنون در موزه ایران باستان و موزة قلعه فلک الافلاک نگهداری می شوند.

صنایع دستی هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت‌های آنان در پاسخ به ضرورتهای مادی و معنوی در مرحله مشخصی از گسترش تاریخی است. صنایع‌دستی تجلی ویژگی‌های فرهنگی و مظهری تمدن انسان‌های هر جامعه در گذر تاریخ است.

در استان لرستان صنایع‌دستی ثمره دست‌هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود با یاری تار و پود بر گلیم و جاجیم ترسیم کرده و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می‌کنند.

صنایع دستی لرستان در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل گرفته‌اند. بیشتر تولیدات صنایع دستی عشایری به مصرف خانوار می‌رسند و کمتر به بازار عرضه می‌شوند.

انواع صنایع‌دستی عشایر استان لرستان عبارتند از سیاه چادر، چیت، قالی و گلیم. صنایع دستی روستایی را قالی، گلیم، رنگرزی و جاجیم‌بافی تشکیل می‌دهند و عمده صنایع دستی شهری نیز خراطی، نمدبافی، قلم زنی، ورشوسازی، قالی، موج و گلیم بافی هستند.

فرش بافی، نماد ذوق و هنر زنان لر

قالی بافی و فرشهای سنتی لرستان جز بافته های سنتی ایران است که در زمره فرشهای هندسی قرار داشته و به صورت ذهنی بافته می شوند. از ویژگی های مهم آنها استفاده از طبیعت، محیط اطراف، باورها، عقاید و رسوم محلی در طراحی نقوش این گونه قالی است.

سابقه فرش بافی در لرستان را با توجه به نمونه های موجود یکصد و پنجاه ساله تخمین می زنند. بارون دوبد، سیاح روسی در سال 1840 در سفرنامه خود، به قالی بافی زنان لر اشاره می کند اما سابقه قالی بافی در لرستان به سالهای قبل از سفر بارون دوبد بر می گردد چرا که بخش مهمی از قطعات مفرغی که از استان لرستان بدست آمده و با نام گیوه با سنجاق، سوزن و امثال آن وصف شده اند سکهای قالی بافی هستند و قلابی که معمولاً در سر آنها با پیکره های کوچک گوزن، بز کوهی و ... ساخته شده بطور مشخص برای گرفتن با انگشتان و کوبیدن قالی است.

گلیم، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان

گلیم یا در زبان محلی "له" یکی دیگر از دست بافته های عشایر لرستان است. این دست بافته که برای مفروش کردن سیاه چادرها به کار برده می شود به وسیله تمدار بافته می شود. گلیم را در ابعاد متفاوتی می بافند که معمولاً اندازه گلیم های بافته شده توسط زنان عشایر 2*1.5 یا 3* 1.5 است.

مدت زمان لازم برای بافت هر گلیم حدود یک هفته است و در صورتیکه زنان همسایه با هم همکاری داشته باشند شاید کمتر از این مدت لازم باشد.

زنان عشایر معمولاً در ییلاق به بافت "له" یا گلیم اقدام می کنند زیرا در ییلاق تقریباً شیر دوشی و تهیه لبنیات به علت آبستن بودن دامها متوقف می شود لذا زنها اوقات بیشتری برای بافتن بدست می آورند.

زنان عشایر پس از ریسیدن نخهای نسبتاً ظریف، آنها را رنگ کرده و سپس برای تثبیت آنها کلاف نخ را در ماده ای به نام گنل که در یک گیاه کوهی به همین نام گرفته شده قرار می دهند بدین ترتیب نخ ها برای بافت آماده می شوند سپس تمدار (دار افقی) را آماده کرده و بافتن "له" را شروع می کنند.

سیاه چادر، همزاد کوچ عشایر لرستان

سیاه چادر که در گویش عشایر لک، "داوار" یا "سیاه مال" و در گویشهای لری و بختیاری به ترتیب "داوار" و "بهون" خوانده می شود مهمترین و شایعترین گونه مسکن عشایری است که از موی بز سیاه بافته می شود.

هر سیاه چادر از دو قسمت مساوی به نام لت تشکیل می شوند و هر لت از 5 تا 6 تخته - نوارهای به عرض 40 تا 60 سانتیمتر و به طول 6 تا 16 متر - فراهم می آید که تعداد تخته ها و طول آنها با وضعیت اقتصادی خانوار، ارتباط مستقیم دارد.

در بافت سیاه چادر حداکثر وجود چهار زن ماهر بافنده کفایت می کند. در بین زنان عشایر، درمراحل بافتن سیاه چادر، نوعی همیاری و تعاون وجود دارد.

چیت، نمونه دیگری از صنایع دستی لرستان

چیت یکی از رایجترین دست بافته های زنان عشایر لرستان بوده که در میان همه عشایر لرستان به همین نام موسوم است. مواد اولیه مورد نیاز برای این دست بافته نی، پشم و مو است. به دلیل وفور "نی" در زیست بوم قشلاقی عشایر، این وسیله درمنطقه گرمسیر بافته می شود.

 چیت تقریباً با اندکی تغییر در میان همه عشایر کوچرو لرستان اعم از بختیاری ها و عشایر شمالی لرستان تهیه و بافته می شود و موارد استفاده از آن نیز یکسان است. چیت حصاری حصیری مانند است که اطراف چادر را با آن محصور می کنند.

ماشته، دست بافته ای رنگارنگ از هنر زنان لر

یکی ازهنرهای بومی رایج در این استان ماشته است که با دار مخصوصی به نام جیلا بافته می شود. این دست بافته از چهار قطعه نواری شکل به عرض 50 سانتی متر و به طول 2 متر تهیه می شود سپس به صورت عرض به هم دوخته و متصل می شوند و یک تخته کامل را به ابعاد 2در2 به وجود می آورند.

ماشته موارد استفاده متعددی دارد که اهم آنها عبارتند از رختخواب پیچ که معمولاً در جهیزیه دختران دو یا چند تخته قرار می دهند، زیر انداز کف اتاق و سیاه چادر و ...

بافت ماشته با توجه به ضرورت و نیاز آن در زندگی به سالهای دور می رسد و در مورد پیشینه تاریخی و سوابق حضور آن در این خطه نمی توان به آسانی سخن گفت؛ اما به استناد برخی متون و شواهد عینی از زمان سلجوقی، صفوی تا عهد قاجار از رونق زیادی برخوردار بوده است. چنانچه دهکده "کارخانه" در دشت سیلاخور محل اسکان کارگران بافنده بوده است.

برای تهیه این دست بافته از دو نوع نخ استفاده می شود. نخ های پشمی که به طور عمده با همان رنگهای طبیعی سفید، سیاه و قهوه ای مورد استفاده قرار گرفته و در صورت نیاز توسط رنگرز رنگ می شود و دوکهای نخ مصنوعی خارجی که از رنگ بندی و استحکام بیشتری برخوردارند.

عمده ترین طرحی که در بافت ماشته استفاده می گردد طرح شطرنجی است که آنرا حقه می گویند.

ورشو، اوج هنرمندی مردمان لرستان

صنعت ورشو سازی در گذشته های نه چندان دور در شهر بروجرد رونق فراوانی داشت و بخش وسیعی از بازار قدیمی این شهر را به خود اختصاص می داده است.

گستردگی این هنر به حدی بوده است که نام شهر بروجرد و ورشو با هم آمیخته شده است. این فلز به صورت ورق از کشور آلمان و لهستان به ایران وارد می شده است و با داشتن جلا ومقاومت طولانی در مقابل پوسیدگی ، آنرا "ژرمن سیلور" نیز اطلاق می کردند.

هنرمندان دیار بروجرد، با استفاده از فن چکش کاری و خم کاری با استفاده از دستگاههای ساده و همچنین نیروی بازوی خود، به خلق آثار فلزی بسیار زییایی از ورقهای ورشویی می پرداختند که از جمله می توان به ظروف غذا خوری، سماور، سینی، قندان، چایدان، گلاب پاش و ... اشاره کرد.

از برجسته ترین هنرمندان این حرفه می توان استاد علی میناگر، مرحوم استاد رئوف، مرحوم استاد قریب، استاد رضا گلدوز، استاد محمد باد آور، استاد علیرضا شاددل، استاد ماشاء اله فرخی و ... را نام برد.

گیوه دورزی

گیوه دوزی یکی از صنایع دستی رایج در لرستان است. گیوه از دوقسمت اصلی "زیره" و "رویه" تهیه می شود. ساخت زیره به وسیله دو لایه چرم که یکی از آنها توسط اشخاصی به نام "آجیه کو" با نخهای نسبتاً ضخیمی آج انجام می شود. پس از آج با استفاده از لایه های مقوا و چرم زیر آجیه شده دوره دوزی و آماده اجرا و مراحل بعدی کار که شامل بافت دور گیوه و نیز رویه آن است با استفاده از نخ های نازکتر و ظریفتری با سوزنهای کوچک و ریز بافته می شود.

در مرحله آخر بافت قسمتهای خارجی به طرز زیبا و ماهرانه ای انجام می شود. پس از اتمام کار بافت که توسط زنان خانه دار و به عنوان کاری جنبی صورت می گیرد استاد کار گیوه دوز، مابقی کار یعنی قرار دادن پارچه مناسب و چسباندن آن داخل گیوه به وسیله سریشم و نیز چرم دوزی پشت پاشنه و بعضاً میخ کوبی پاشنه جهت جلوگیری از ساییدگی را انجام می دهد.

به هر روی مطابق اظهار نظر مسئولان میراث فرهنگی استان لرستان صنایع دستی لرستان به لحاظ تکنیک و فن شناسی در رتبه اول کشور قرار دارد.

عرضه صنایع دستی در مبادی ورودی شهرهای استان

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان در این رابطه اظهار داشت: هنرمندان صنایع دستی و هنرهای سنتی استان لرستان با عرضه محصولاتشان در حریم قلعه تاریخی فلک‌الافلاک به استقبال گردشگران نوروزی رفته اند.

عباس گودرزی ادامه داد: 40 غرفه در اطراف این قلعه به منظور فروش محصولات بومی صنایع دستی لرستان برپا شده است.

وی با اشاره به اینکه فروش تولیدات عرضه‌شده در این فضای تاریخی در ایام نوروز بی‌نظیر است، ادامه داد: سال گذشته هنرمندان صنایع دستی لرستان در هفته نخست تعطیلات نوروزی بخش عمده‌ای از محصولات خود را به فروش رساندند.

سرپرست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان اظهار داشت: حدود 30 غرفه صنایع دستی دیگر نیز در ورودی‌ شهرهای خرم‌‌آباد، بروجرود، الیگودرز و پلدختر به عرضه و فروش محصولات صنایع دستی اختصاص یافته است.

گودرزی تصریح کرد: در این غرفه‌ها شاهد به نمایش درآمدن تولیدات صنایع دستی عشایری، شهری و روستایی هستیم.

به گفته گودرزی البسه محلی، ماشته، گلیم و قلم‌زنی از پرفروش‌ترین تولیدات صنایع دستی استان لرستان در ایام نوروز هستند.