تبلور مکتب تربیتی سیدالشهدا(ع) در دعای عرفه

خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین- فاطمه ضیافتی فرامرزی: امروز نهم ذی‌الحجة است. عرفه نزد مسلمانان از روزهای پرفضیلت سال محسوب می‌گردد و در منابع روایی اعمالی برای آن برشمرده‌اند که بافضیلت‌ترین آنها دعا و استغفار می‌باشد.

روز عرفه روز آغاز مناسک حج است. حج‌گزاران در این روز در صحرای عرفات گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند. نظر به اهمیت این روز، ادعیه و اعمالی ویژه از معصومین و بزرگان دینی نقل شده است. از جمله مشهورترین این ادعیه، دعای عرفه امام حسین (ع) است که بسیاری از شیعیان هر ساله در نقاط مختلف دنیا، به قرائت آن در این روز اهتمام جدی دارند.

به همین مناسبت با حجت‌الاسلام شهاب‌الدین علایی نژاد، کارشناس مسائل دینی به گفتگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

شهاب‌الدین علایی نژاد در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، با اشاره به مضامین دعای عرفه و تأییدی که علما و بزرگان دین نسبت به سندیت این دعای شریف داشتند، اظهار کرد: دعای عرفه از ساحت قدسیه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) صادر شده است؛ سیدالشهدا (ع) در این دعا به مباحث توحیدی از جمله خلقت انسان، شگفتی‌های آفرینش، عظمت وجود پیامبر (ص)، اهل بیت (ع)، بیان ادب دعا کردن و تضرع در برابر خالق و بسیاری از موضوعات دیگر اشاره کرده‌اند.

استاد مدرسه علمیه معصومیه ادامه داد: دعای عرفه به بیان دیگر یک نحو راز و نیاز واقعی و خالصانه‌ای است که از روی عشق واقعی انسان به معبود خویش از لسان امام حسین (ع) بیان شده و لذا دعای بسیار مغتنمی محسوب می‌شود. حضرت سیدالشهدا (ع) در ساختار این دعای شریف اصول و امهاتی از آموزه‌های اخلاقی را برای ما بیان فرموده و از سوی دیگر این آموزه‌ها را به مثابه یک درخواست از خداوند متعال مطرح می‌کند. باید توجه کنیم که فایده این نحوه بیان، در تأثیری است که بر شخصی می‌گذارد، به بیان دیگر شخص با خواندن این دعا تأثیر عمیق از مضامین می‌گیرد چراکه در این دعا انسان به متعالی‌ترین خلق و خو دعوت می‌شود. دعای عرفه مکتب تربیتی وجود مبارک امام حسین (ع) است، با تأمل در این دعا می‌توانیم جهان‌بینی و هستی‌شناسی عمیق سیدالشهدا (ع) که منشأ شکل گیری نهضت عاشورا بود را بشناسیم.

سیدالشهدا (ع) در دعای عرفه به مباحث توحیدی از جمله خلقت انسان، شگفتی‌های آفرینش، عظمت وجود پیامبر (ص)، اهل بیت (ع)، بیان ادب دعا کردن و تضرع در برابر خالق و بسیاری از موضوعات دیگر اشاره کرده‌اند

وی با اشاره به برخی محورهای دعای عرفه اظهار کرد: محور نخست که به یک معنا می‌تواند از اساسی‌ترین و زیربنایی‌ترین محورها در این دعا باشد محور یقین است، از آموزه‌های اخلاقی این دعا آن است که انسان از خداوند طلب یقین کند؛ یکی از آموزه‌های اخلاقی در این دعا، آن است که انسان آراسته به یقین شود؛ در مورد یقین روایات متعددی از ساحت معصومین به دست ما رسیده است، از جمله اینکه امام رضا (ع) فرمود: «إنّ الناسَ لَمْ یُؤتُوا فی‌الدُّنیا شَیئاً خَیراً مِن الیَقینِ و العافِیَةِ، فَاسْألوُهُما» (در دنیا چیزی بهتر از یقین و سلامتی به مردم داده نشده، شما این دو نعمت را (همیشه) از خداوند مسألت کنید) که این حدیث در صفحه ۴۴۹ از میزان الحکمه آمده است.

حجت‌الاسلام علایی‌نژاد با اشاره به اینکه از مهمترین مصادیق و آثار یقین آن است که انسان به حُسن تدبیر الهی اعتماد و یقین داشته باشد، افزود: برای مثال ممکن است فردی برای زندگی خود برنامه‌ریزی برای رسیدن یک هدف داشته باشد و اتفاقاً همه تلاش خود را برای نیل به آن هدف به کار بندد اما اتفاقی که انتظار داشت نیفتد و اصلاً به هدف مد نظر نرسد، در چنین حالتی است که یقین به میدان می‌آید، به این معنا که با وجود تلاش، آنچه که مدنظر بود انجام نشد و این قطعاً حکمت خداوند است. اگر تا این اندازه معرفت و یقین به خداوند داشته باشیم می‌توانیم با آرامش به زندگی خود ادامه دهیم. امام حسین (ع) نیز در دعای عرفه تاکید می‌کند که یقین داشته باش که کارها دست دیگری است.

این استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم ادامه داد: محور دوم این دعا که حضرت به آن تاکید دارد و اتفاقاً برای بشر امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز است، بحث اعتراف به لغزش‌ها و کاستی‌های انسان است چه اینکه انسان‌های بزرگ و عارف از دامِ کمال‌پنداری و ورطه کمال‌انگاری خود را رهانیدند و با وجود تلاش فراوانی که در انجام وظایفشان دارند، همواره خود را مقصر دانسته و معترف‌اند به اینکه در زندگی آنگونه که شایسته است بندگی خداوند را به جای نیاورده و کوتاهی کردند. هدف امام حسین (ع) در دعای عرفه نسبت به بیان این اظهار عجز در پیشگاه پروردگار، همین مساله است که بر اساس اعتراف به لغزش‌ها و کاستی‌ها در پیشگاه خداوند، این حالت روحی در انسان ایجاد می‌شود که بالاخره به دنبال جبران آن کوتاهی‌ها باشد؛ از سوی دیگر در مورد اعتراف به کوتاهی‌ها و لغزش‌ها در روایات از لسان ائمه اطهار (ع) تاکید شده است، برای مثال مرحوم کلینی در جلد چهارم کتاب کافی از امام موسی کاظم (ع) نقل می‌کند که آن حضرت به یکی از اصحاب خود به نام «فضل بن یونس» فرمود که این عبارت را فراوان بگو: پروردگارا مرا از عاریه گیران ایمان قرار مده و از حد تقصیر بیرون مبر. فضل بن یونس می‌گوید: به آن حضرت عرض کردم: معنای عاریه گیران ایمان را دانستم؛ آنها کسانی هستند که دین و ایمان‌شان عاریه ای است [و در اثر کمترین امتحانی آن را از دست می‌دهند]، ولی اینکه فرمودید: «مرا از حد تقصیر بیرون مبر» یعنی چه؟ حضرت فرمود: «یعنی هر کاری را که برای خداوند عزوجل انجام می‌دهی، خود را در آن، مقصر بدان؛ زیرا همه مردم در کردار خود میان خودشان و خدا، مقصرند».

حجت‌الاسلام علایی‌نژاد افزود: ائمه (ع) معصوم هستند و گناه نمی‌کنند، بنابراین آنچه که در دعای عرفه بیان شده است جنبه اخلاقی و آموزشی برای ما دارد که در این مجال به برخی از این موارد اشاره می‌کنم. امام حسین (ع) در این دعا می‌فرماید: «سپس من معبودا اعتراف کننده به گناهانم هستم، پس مرا بیامرز، منم که بد کردم، منم که خطا کردم، منم که قصد گناه کردم، منم که نادانی نمودم، منم که غفلت ورزیدم، منم که اشتباه کردم، منم که به غیر تو اعتماد کردم، منم که در گناه تعمّد داشتم، منم که وعده کردم، منم که وعده شکستم، منم که پیمان شکنی نمودم، منم که اقرار کردم، منم که به نعمتت بر خود و پیش خود اعتراف کردم، و به گناهانم اقرار می‌کنم، پس مرا بیامرز، ای آنکه گناهان بندگانش به او زیانی نرساند، و او بی نیاز از طاعت آنان است، و توفیق دهنده کسی که از آنان به کمک و رحمتش عمل شایسته بجا آورد، تو را سپاس ای معبود من و آقای من، و خدای من، فرمان دادی فرمانت نخواندم، نهیم نمودی، مرتکب نهیت شدم».

وی تصریح کرد: محور سوم دعای عرفه که از موارد کلیدی محسوب می‌شود، اخلاص در عمل است. امام حسین (ع) در این دعای شریف فرمود: «اَللهمَّ اجْعل اِخلاصَ فی عَمَلی» (خدایا، عمل مرا خالصانه قرار ده). اساساً دست یافتن به ارزش و جایگاه اخلاص دشوار است. در بررسی روایات و احادیث قدسی، اخلاص به عنوان سِرّی از اسرار الهی معرفی شده و خداوند این خصیصه را در قلب دوستان خود قرار می‌دهد و نشانه این اخلاص آن است که شخص نیکوکار از تحسین دیگران نسبت به کارهای نیک خود رها است، به بیان بهتر کار نیک انجام نمی‌دهد که تحسین شود بلکه برای خدا قدم بر می‌دارد. این رویکرد در دعای عرفه از لسان حضرت سیدالشهدا (ع) بیان شده است.

یکی از محورهای دعای عرفه تذکر به خداگرایی است که این مهم جنبه تربیتی برای انسان دارد به این معنا که انسان سراغ غیرخدا نرود و هر قدم برای رسیدن به معبود بردارد

این استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم افزود: محور چهارم که در دعای عرفه به آن توجه شده بی نیازی از غیرخدا است. امام حسین (ع) در این دعا تاکید بر این مساله داشته و می‌فرماید: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ غِنایَ فِی نَفْسِی» (خدایا در نفسم بی‌نیازی قرار ده). تعلق به امور دنیوی و اینکه انسان به دنبال مال و موقعیت باشد به تعبیر روایات همانند نوشیدن آب شور است که نه تنها تشنگی را برطرف نکرده بلکه منجر به عطش بیشتر می‌شود. بنابراین مطابق با بیان امام حسین (ع) در دعای عرفه انسان باید به دنبال بی نیازی از غیر خدا باشد.

حجت الاسلام علایی‌نژاد افزود: محور پنجم که در دعای عرفه به آن توجه شده و مورد تاکید است، یاد نعمت‌های خداوند بودن است. یکی از آموزش‌های اخلاقی دعای در یادآوری نعمات خداوند است. در جلد دوم «میزان‌الحکمه» از امام باقر (ع) نقل شده است «قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَا مُوسَی أَحِبَّنِی وَ أَحْبِبْنِی إِلَی خَلْقِی قَالَ یَا رَبِّ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ أَنَّهُ لَیْسَ شَیْءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکَ فَکَیْفَ لِی بِقُلُوبِ اَلْعِبَادِ قَالَ ذَکِّرْهُمْ نعمای نَعْمَائِی وَ آلاَئِی فَإِنَّهُمْ لاَ یَذْکُرُونَ مِنِّی إِلاَّ حَسَنا» (خداوند فرمود: ای موسی مرا دوست بدار، و مردم را با من دوست گردان، عرض کرد: پروردگارا تو می‌دانی که هیچ چیز از تو برایم محبوبتر نیست، پس چگونه دل‌های بندگان را متوجه تو سازم؟ فرمود: نعمت‌های مرا به آنان یاد آوری کن، زیرا آنان جز نیکی از من یادشان نمی‌ماند).

وی با اشاره به فرازهایی از دعای عرفه که در آن نعمات خداوند از سوی امام حسین (ع) یادآوری و شمارش شده‌اند، اظهار کرد: آن حضرت می‌فرماید: «اَللّهُمَّ هذا ثَنائی عَلَیْکَ مُمَجِّداً وَاِخْلاصی لِذِکْرِکَ مُوَحِّداً وَاِقْراری بِالائِکَ مُعَدِّداً وَاِنْ کُنْتُ مُقِرّاً اَنّی لَمْ اُحْصِها لِکَثْرَتِها وَسُبُوغِها وَتَظاهُرِها وَتَقادُمِها اِلی حادِثٍ ما لَمْ تَزَلْ تَتَعَهَّدُنی بِهِ مَعَها مُنْذُ خَلَقْتَنی وَبَرَاْتَنی مِنْ اَوَّلِ الْعُمْرِ مِنَ الاْغْنآءِ مِنَ الْفَقْرِ وَکَشْفِ الضُّرِّوَتَسْبیبِ الْیُسْرِ وَدَفْعِ الْعُسْرِ وَتَفریجِ الْکَرْبِ وَالْعافِیَهِ فِی الْبَدَنِ وَالسَّلامَهِ فِی الدّینِ وَلَوْ رَفَدَنی عَلی قَدْرِ ذِکْرِ نِعْمَتِکَ جَمیعُ الْعالَمینَ مِنَ الاْوَّلینَ وَالاْ خِرینَ ما قَدَرْتُ وَلاهُمْ عَلی ذلِکَ تَقَدَّسْتَ وَتَعالَیْتَ مِنْ رَبٍّ کَریمٍ عَظیمٍ رَحیمٍ لا تُحْصی الاَّؤُکَ» (خدایا این است ثنای من بر تو برای تعظیم تو، و اخلاصم برای یاد تو. برای یکتاپرستی، و اقرارم به نعمت‌هایت، در شمارش آنان، اگرچه اعتراف دارم نتوانستم آنها را شماره کنم به خاطر کثرت و کمالش و نمایی و پیشی جستنش تاکنون، آنچه همواره مرا با آن همراه آنها سرپرستی می‌کردی، از هنگامی که مرا آفریدی و پدید آوردی، از آغاز عمر، و همه آنچه بر من بخشیدی از: بی نیاز گرداندنم از تهیدستی، و برطرف کردن بدحالی و فراهم کردن اسباب راحتی و دفع دشواری و گشودن گره اندوه، و تندرستی در بدن، و سلامت در دین، اگر همه جهانیان از گذشتگان و آیندگان به اندازه‌ای که نعمتت را ذکر کنم یاری ام دهند، نه من قدرت ذکر آن را دارم نه آنها، مقدّسی و برتری، از اینکه پروردگار کریم، بزرگ، مهربانی، عطاهایت به عدد نیابد).

حجت الاسلام علایی نژاد ادامه داد: محور ششم در این دعا موضوع پرهیزگاری است که حضرت از خداوند می‌خواهد که با این خصیصه زندگی را بر ایشان با سعادت همراه سازد. این مساله مهمی است که حضرت اشاره داشته است. در این فراز از دعا آمده: «اَللّهُمَّ اجْعَلْنی اَخْشاکَ کَانّی أَراکَ وَاَسْعِدْنی بِتَقویکَ وَلا تُشْقِنی بِمَعْصِیَتِکَ وَخِرْلی فی قَضآئِکَ وَبارِکْ لی فی قَدَرِکَ حَتّی لا احِبَّ تَعْجیلَ ما اَخَّرْتَ وَلا تَاْخیرَ ما عَجَّلْتَ اَللّهُمَّ اجْعَلْ غِنایَ فی نَفْسی وَالْیَقینَ فی قَلْبی وَالاْخْلاصَ فی عَمَلی وَالنُّورَ فی بَصَری وَالْبَصیرَةَ فی دینی وَمَتِّعْنی بِجَوارِحی وَاجْعَلْ سَمْعی وَبَصَری اَلْوارِثَیْنِ مِنّی وَانْصُرْنی عَلی مَنْ ظَلَمَنی وَاَرِنی فیهِ ثاری وَمَارِبی وَاَقِرَّ بِذلِکَ عَیْنی اَللَّهُمَّ اکْشِفْ کُرْبَتی وَاسْتُرْ عَوْرَتی وَاْغْفِرْ لی خَطیَّئَتی وَاخْسَاءْ شَیْطانی وَفُکَّ رِهانی» (خدایا چنانم کن که از تو بترسم گویا که تو را میبینم، و با پرهیزگاری مرا خوشبخت گردان، و به نافرمانی ات بدبختم مکن، و خیر در قضایت را برایم اختیار کن، و به من در تقدیرت برکت ده، تا تعجیل آنچه را تو به تأخیر انداختی نخواهم، و تأخیر آنچه را تو پیش انداختی میل نکنم. خدایا قرار ده، بی نیازی را در ذاتم، و یقین را در دلم، و اخلاص را در عملم، و نور را در دیده‌ام، و بصیرت را در دینم و مرا به اعضایم بهره مند کن، و گوش و چشمم را دو وارث من گردان، و مرا بر آنکه به من ستم روا داشته پیروز فرما، و در رابطه با او انتقام و هدفم را نشانم ده، و چشمم را بدین سبب روشن گردان. خدایا گرفتاری ام را برطرف کن، و زشتی ام را بپوشان، و خطایم را بیامرز و شیطانم را بران و دینم را ادا کن). خداوند در آیه ۱۳ سوره «حجرات» نیز بر مؤلفه پرهیزگاری تاکیده کرده و فرموده است: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ» (ا ی مردم ما شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست بی تردید خداوند دانای آگاه است).

استاد سطوح عالی حوزه علمیه گفت: محور هفتم در دعای عرفه تذکر به خداگرایی است که این مهم جنبه تربیتی برای انسان دارد به این معنا که انسان سراغ غیرخدا نرود و هر قدم برای رسیدن به معبود بردارد.