آیا سعدی، گوته می‌شود؟/ بنیادی که بسیار دیر تاسیس شد

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: به باور عموم نظریه‌پردازان فرهنگی «زبان» در دیپلماسی فرهنگی جایگاه بسیار مهمی دارد و یکی از راه‌های بسط قدرت نرم هر کشوری در منطقه خود و در سطح جهان، ترویج زبان و در ادامه ادبیات آن کشور است. «زبان» نه تنها وسیله‌ای ضروری برای ارتباط است بلکه خواسته‌های مردم هر عصر را نیز در خود نهفته دارد.

«زبان» عنصری گویا برای روایت هر تمدنی است. زبان همچنین تمایزهای فرهنگی را نیز عیان می‌کند و در نهایت اینکه به تعبیر مارتین هایدگر خانه وجود یا خانه هستی است. یعنی به زعم هایدگر اگر یک جنگل متراکمی را در نظر بگیرید (همان طور که خودش جنگل Schwarzwald با کاج‌های متراکمش در جنوب آلمان را مدنظر داشت و باریکه‌های نوری که از میان این درختان به زمین می‌تابید و مختصری از زمین را از پس از آن انبوه کاج‌ها روشن می‌کرد) هستی یا وجود خورشیدی است که در پس شاخه‌های در هم پیچیده درختان پنهان شده و انسان به این معنا جایگاهی برای آشکار شدن هستی (دازاین) است و این آشکارگی به واسطه زبان رخ می‌دهد. زبان خانه وجود و هستی است و انسان به واسطه سخن گفتن آن را آشکار می‌کند.

بنابراین هستی ما ایرانی‌ها را زبان‌مان مشخص می‌کند و ترویج زبان فارسی ترویج هستی ماست. زبان وجه تمایز فرهنگ‌ها را نیز مشخص می‌کند. هرچه زبان کشوری پویاتر و زایاتر باشد، فرهنگ آن کشور نیز پویاتر خواهد بود. آمریکایی‌ها تجربه‌ای در این زمینه دارند. آنها هنگام اشغال کشورشان توسط استعمار بریتانیا آنقدر به از دخالت آنها به ستوه آمده بودند که برای تمایز گذاشتن میان خود و آنها که اتفاقاً یک «دیگری» سلطه‌جو بود، لهجه مخصوص خود را ابداع کردند. این لهجه مولفه مهمی بود برای نشان‌دادن تمایزهای فرهنگی و هویتی بین مردم و خود انگلیسی‌ها و شاید بتوان گفت که با همین تمایز لهجه بود که توانستند استقلال خود را پیدا کنند.

در تازه‌ترین مطلب از پرونده نگاهی به چهل سال دیپلماسی فرهنگی به آموزش زبان در دیگر کشورها پرداخته‌ایم.

قسمت‌های پیشین این پرونده را اینجا بخوانید.

* تجربه بنیاد گوته

کشور آلمان در زمینه بسط قدرت نرم خود از طریق زبان تجربه مهمی دارد. این کشور با تاسیس انستیتو گوته که یادآور نام یوهان ولفگانگ گوته، نویسنده، شاعر و متفکر مهم و اثرگذار آلمانی است، توانست زبان و فرهنگ و در نهایت اندیشه خود را در کل جهان گسترش دهد. انستیتو گوته یک سازمان غیرانتفاعی است با وظیفه گسترش زبان و فرهنگ آلمانی در بیرون از مرزها. بنا بر گزارش‌های وزارت امور خارجه آلمان انستیتو گوته ۱۵۷ مرکز و شعبه دارد که ۱۲ شعبه در داخل خاک آلمان فعال است و ۱۴۵ شعبه نیز بیرون آلمان.

انستیتو گوته به سال ۱۹۵۱ به عنوان ادامه کار فرهنگستان آلمانی که در سال ۱۹۲۵ پایه‌گذاری شده بود، راه اندازی شد و اکنون نزدیک به ۸۰ شعبه در دیگر کشورهای جهان دارد. این بنگاه فرهنگی به سال ۱۹۵۴ مدال گوته را نیز طراحی و راه اندازی کرد. این مدال به شخصیت‌هایی فرهنگی اهدا می‌شود که در جهت نزدیکی هرچه بیشتر فرهنگ آلمان با فرهنگ دیگر کشورها فعالیت می‌کنند.

عمده هزینه‌های انستیتو گوته (بیش از ۷۰ درصد) توسط دولت آلمان (وزارت امور خارجه این کشور) تامین می‌شود و بخش کوچکی از هزینه‌ها را نیز شهریه‌های دریافتی از زبان آموزان تامین می‌کند. انستیتو گوته بیش از ۱۱۰۰ نفر کارمند دارد. محبوبیت این انستیتو در سطح جهان باعث شده تا ژرمن‌ها یک امپراتوری فرهنگی را در سطح جهان داشته باشند. دستاوردهای سیاسی بسیار آلمان از فعالیت این بنیاد نیازی به بازگویی و یادآوری ندارد. خبرگزاری مهر با همکاری رایزنی فرهنگی ایران در آلمان پیشتر گزارش‌هایی اختصاصی را درباره این امپراتوری منتشر کرده بود که می‌توانید تعدادی از این گزارش‌ها را در نشانی‌های زیر مطالعه کنید:

موسسات فرهنگی آلمان مصر را تسخیر کرده‌اند

پیوست‌های اقتصادی دیپلماسی فرهنگی آلمان در کامرون

سیطره نهادهای فرهنگی آلمان بر ونزوئلا

سرمایه‌گذاری‌های آلمان در پرو برای گسترش قدرت نرم ژرمن‌ها

حضور فرهنگی آلمان در اردن؛ از آموزش روزنامه‌نگاری تا گسترش زبان

سرمایه‌گذاری فرهنگی هنگفت آلمان در افغانستان / نخبگانی که جذب شدند

از دیگر تجربه‌های موفق کشورها در این حوزه می‌توان به تجربه کشور ترکیه با تاسیس بنیاد «یونس امره» اشاره کرد.

* تاریخ تمدن ایران زمین و ضرورت آموزش زبان فارسی

فرهنگ ایران تاریخی کهن و درخشان دارد. بسیاری از آثار فرهنگی ایران هم اکنون به عنوان میراث جهانی مورد ثبت شده و مورد توجه دوست‌داران فرهنگ و ادبیات قرار دارد. بسیاری از مردم جهان نیز شخصیت‌هایی چون فردوسی، مولوی، حافظ، عطار، سعدی، خیام، ابن‌سینا و… را می‌شناسند و آثار آنها را مطالعه کرده‌اند. بسیاری نیز با مطالعه ترجمه آثار این ستارگان فرهنگ و تمدن ایران زمین، علاقه به زبان فارسی پیدا کرده‌اند. به همین دلیل یادگیری زبان فارسی در سطح جهان صرفاً برای امور اقتصادی نیست و شاید اقتصاد ایران آنقدر جذابیت نداشته باشد که علاقه‌مندی خاصی را برای یادگیری زبان فارسی میان بیزینس‌من‌ها و فعالان اقتصادی ایجاد کند.

عمده هزینه‌های انستیتو گوته (بیش از ۷۰ درصد) توسط دولت آلمان (وزارت امور خارجه این کشور) تامین می‌شود و بخش کوچکی از هزینه‌ها را نیز شهریه‌های دریافتی از زبان آموزان تامین می‌کند. انستیتو گوته بیش از ۱۱۰۰ نفر کارمند دارد. محبوبیت این انستیتو در سطح جهان باعث شده تا ژرمن‌ها یک امپراتوری فرهنگی را در سطح جهان داشته باشند با این اوصاف اما یادگیری زبان فارسی همواره مورد توجه کسانی بوده است که به این زبان برای پاسخ‌گویی به نیازهای علمی و شغلی خود نیاز داشته‌اند. بنابراین مطالعه یا آگاهی از تمدن ایران باستان و تحولات ایرانِ امروز، افراد از گروه‌های دیگر همچون ایران‌شناسان و شرق‌شناسان را به سوی فراگیری جدی زبان فارسی سوق می‌دهد.

مسئله آموزش زبان فارسی برای علاقه‌مندان دیگر کشورها در دهه‌های گذشته توسط سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی پیگیری می‌شد. اما ضرورت راه اندازی بنیادی مستقل برای این امر به چشم می‌خورد. به همین دلیل مسئولان امر بنیادی را در اول اردیبهشت سال ۱۳۹۲ به منظور آموزش و ترویج زبان فارسی بر اساس منابع نوین آموزشی و استاندارد در جهان راه اندازی کردند و نام آن را به دلیل اهمیت نام شیخ اجل سعدی در جهان، بنیاد سعدی نام گذاشتند.

* وظایف بنیاد سعدی

مدیریت، سیاستگذاری، هماهنگی، هدایت، حمایت و نظارت بر فعالیت‌های جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های مرتبط با گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور بر عهده بنیاد سعدی است. این بنیاد همچنین شرح وظایف دیگری نیز به این شرح دارد:

تدوین استاندارد و شیوه‌های مناسب آموزش زبان و ادب فارسی برای مقاطع مختلف تحصیلی و دوره‌های آموزشی.

حمایت از ایجاد و گسترش دوره‌ها، دروس، رشته‌ها و فعالیت مراکز آموزش و تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و اتاق‌های ایران در کشورهای دیگر و در این زمینه.

تأمین نیازهای نمایندگی‌های فرهنگی و نمایندگی‌های سیاسی (در کشورهای فاقد نمایندگی فرهنگی) جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور در حوزه زبان و ادبیات فارسی و حمایت از فعالیت آن‌ها.

برگزاری دوره‌های آموزشی، دانش‌افزایی و تخصصی زبان و ادبیات فارسی در داخل و خارج از کشور و حمایت از برگزاری این دوره‌ها.

آموزش و گسترش خط، زبان و ادبیات فارسی در میان ایرانیان مقیم خارج از کشور.

آموزش از راه دور زبان و ادب فارسی با استفاده از فناوری‌های نوین و حمایت از این دست فعالیت‌ها.

اعزام استاد برای تدریس در دوره‌های کوتاه و طولانی‌مدت آموزش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور.

تألیف و تولید کتاب، نرم‌افزار، منابع و وسایل آموزشی و کمک آموزشی زبان و ادبیات فارسی به زبان‌های مختلف جهان و حمایت از این قبیل تولیدات.

تهیه لغت‌نامه‌های دوزبانه و چندزبانه و سایر کتاب‌های مرجع به منظور تسهیل آموزش و پژوهش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور.

حمایت از نشر آثار مرتبط با زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور.

تجهیز کرسی‌ها، اتاق‌های ایران و کتابخانه‌های خارج از کشور به تجهیزات و منابع آموزشی، کمک آموزشی و مطالعاتی مرتبط با آن.

تهیه و ارسال کتاب و نیازهای آموزشی کرسی‌های زبان وادبیات فارسی و دیگر مراکز آموزشی زبان و ادبیات فارسی در جهان.

گسترش بورسیه‌های تحصیلی به علاقه‌مندان زبان فارسی در دیگر کشورها، گسترش انتشار منابع آموزشی خودآموز و همچنین طراحی نشان سعدی برای اهدا به شخصیت‌های فرهنگی دیگر کشورها که در زمینه گسترش روابط فرهنگی ایران با کشور خود کوشیده‌اند، باید در دستور کار بنیاد سعدی قرار بگیرد اعطای بورس تحصیلی و فرصت مطالعاتی به دانشجویان، استادان و پژوهش‌گران خارجی در زمینه زبان وادب فارسی.

پشتیبانی و هدایت تحصیلی دانشجویان غیرایرانیِ زبان و ادب فارسی مشغول تحصیل در ایران.

حمایت از پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های برتر در زمینه زبان و ادب فارسی در خارج از کشور و اهدای جایزه به پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌های برگزیده در این زمینه.

برگزاری المپیادهای منطقه‌ای و جهانی و آزمون‌های استاندارد تعیین سطح زبان فارسی.

برگزاری نشست‌ها و همایش‌های علمی و ادبی مرتبط با زبان فارسی و مراسم نکوداشت مفاخر و استادان در این زمینه در داخل و خارج از کشور.

حمایت و پشتیبانی از فعالیت‌های ادبی، فرهنگی، هنری و رسانه‌ای در زمینه زبان و ادب فارسی و استفاده از ظرفیت‌های فرهنگی و هنری و رسانه‌ای جمهوری اسلامی ایران و کشورهای دیگر در این زمینه.

تربیت استادان جوان و مستعد خارجی برای آموزش زبان و ادبیات فارسی در خارج از کشور.

تشکیل مجمع جهانی اساتید خارجی و کانون فارغ‌التحصیلان خارجی زبان و ادبیات فارسی و برگزاری نشست‌های دوره‌ای برای استادان و دانش‌آموختگان، در داخل و خارج از کشور.

امضای اسناد همکاری و مبادلات پژوهشی، آموزشی، فرهنگی و رسانه‌ای در زمینه گسترش زبان و ادبیات فارسی با مؤسسات، دانشگاه‌ها و مراکز مرتبط در کشورهای دیگر.

حمایت از ایجاد و گسترش رشته‌های مترجمی زبان فارسی، آموزش زبان فارسی و ادبیات فارسی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی ایران و کشورهای دیگر.

حمایت از ایجاد و گسترش نهادها، انجمن‌ها و موسسات آموزشی، پژوهشی و ادبی بومی و مشترک در زمینه زبان و ادبیات فارسی در کشورهای دیگر

حمایت از ایجاد پایگاه‌های اینترنتی و انتشار نشریات علمی، و ادبی در زمینه زبان و ادب فارسی در خارج از کشور

انسجام بخشی فعالیت‌های مراکز تحقیقات و آموزش زبان فارسی در خارج از کشور و بخشی از امکانات اتاق‌های ایران طبق توافق با دیگر نهادهای داخلی که در اختیار بنیاد قرار داده شده است.

* ساختار بنیاد سعدی

ریاست عالیه بنیاد سعدی با رئیس‌جمهور وقت کشور است که در هر سال حداقل دو جلسه هیئت امناء با حضور او تشکیل می‌شود و در صورت نیاز به برگزاری جلسات بیشتر با حضور ایشان، این امر با درخواست رئیس هیئت امناء و موافقت رئیس‌جمهور صورت خواهد گرفت.

اعضای هیئت امنای بنیاد را نیز این شخصیت‌های تشکیل می‌دهند: معاون اول رئیس‌جمهور به عنوان رئیس هیئت امناء، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به عنوان دبیر هیئت امناء، رئیس بنیاد، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزیر امور خارجه، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، وزیر آموزش و پرورش، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، رئیس جامعه المصطفی العالمیه، رئیس سازمان صدا و سیما و پنج نفر از صاحب نظران در حوزه زبان و ادبیات فارسی به پیشنهاد رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و تأیید هیئت امناء و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی.

نمایندگان این بنیاد در خارج از کشور رایزن‌های فرهنگی ایران در دیگر کشورها هستند و برنامه‌های این بنیاد را پیش می‌برند.

ریاست این بنیاد هم‌اکنون با غلامعلی حدادعادل است که شخصیت فرهنگی قابل توجهی است و در سطح جهان نیز بویژه در جهان اسلام شناخته شده است. این بنیاد ضمن همکاری با دانشگاه‌های ایران در خارج از کشور نیز با نهادهای علمی و آکادمیکی از جمله دانشگاه بانوان لاهور جمهوری اسلامی پاکستان، دانشگاه مطالعات زبان‌های خارجی پکن، دانشکده فیلولوژی دانشگاه بلگراد، دانشکده روابط بین‌الملل؛ تاریخ و شرق‌شناسی دانشگاه فدرال قازان، مؤسسه مطالعات خاورمیانه دانشکده مطالعات خارجی دانشگاه بوسان، تفاهمنامه همکاری دارد.

می‌توان گفت که بنیاد سعدی بسیار دیر راه اندازی شده است. همچنین به نظر می‌رسد که این بنیاد (با توجه به اینکه پس از تاسیس این بنیاد به صورت مداوم وضعیت اقتصادی کشور به دلیل تحریم‌های ظالمانه نظام استکبار جهانی نابسامان بوده) بودجه چندانی برای ترویج زبان فارسی در کشورهای مختلف جهان و تاسیس و یا حمایت از نهادهای آموزشی ندارد. هرچند که تاکنون نیز با توجه به بودجه اندکش، کارهای مناسبی را سامان داده است.

گسترش بورسیه‌های تحصیلی به علاقه‌مندان زبان فارسی در دیگر کشورها، گسترده‌تر کردن اعزام ادیبان ایران و نخبگان در زمینه تدریس زبان فارسی به غیرایرانیان به دیگر کشورها جهان، گسترش تفاهمنامه‌های فرهنگی با نهادهای آکادمیک در دیگر کشورها بویژه کشورهای غربی، گسترش انتشار منابع آموزشی خودآموز و همچنین طراحی نشان سعدی برای اهدا به شخصیت‌های فرهنگی دیگر کشورها که در زمینه گسترش روابط فرهنگی ایران با کشور خود کوشیده‌اند، باید در دستور کار این بنیاد قرار بگیرد.

این بنیاد به‌دلیل آن‌که فعالیت‌هایش وابسته به دفاتر رایزنی ایران در دیگر کشورهاست، بالتبع در کشورهایی که ایران دفاتر فرهنگی ندارد، ورود چندانی نکرده است. به عنوان مثال معلوم نیست که آیا این بنیاد در کشور لهستان که زمینه‌های بسیاری برای گفت‌وگوی فرهنگی با ایران دارد، فعالیتی کرده است یا خیر؟ اما ضرورت دارد که در این کشورها نیز ورود پیدا کند و این مستلزم صرف هزینه است.

اگر این بنیاد فعالیت‌هایی به تمام معنی کلمه علمی و درست داشته باشد، گسترش فعالیت‌هایش در سطح جهان، گسترش علاقه‌مندی به ایران و فرهنگ ایرانیان را در پی خواهد داشت و باعث آشنایی هرچه بیشتر مردم جهان با انقلاب اسلامی ایران نیز خواهد شد و رسیدن به این امر اتحاد سیاسی ایران با دیگر کشورها را نیز گسترش خواهد داد. اتحادی که می‌تواند سد محکمی مقابل استکبار جهانی ایجاد کند.